By Baraiya Chiman g દુનિયામાં એક વસ્તુ એવી પણ છે જેને સફેદ સોનાના નામથી ઓળખવામાં આવે છે, પણ તેમાંથી ઘરેણાં નથી બનતાં, તો પછી તેમાંથી શું બને છે અને તેને શા માટે સફેદ સોનું કહે છે?
લીથિયમ વજનમાં હલકી અને ચાંદી જેવી દેખાતી ધાતુ છે. પાછલાં કેટલાંક વર્ષોથી તે ‘સફેદ સોનુ તરીકે ઓળખાવા લાગી છે. જોકે, આ જવેલર્સને ત્યાં ઘરેણાં સ્વરૂપે મળતું સફેદ સોનું નથી, આ તો તે કેટલું કીમતી છે તે દર્શાવે છે. જેમ કે, ખનિજ તેલને ‘કાળું સોનું’ કહે છે તે રીતે લિથિયમને સફેદ સોનું કહે છે. જોકે, આ ઉપનામ તેને એમ જ નથી મળી ગયું. તે મળ્યું છે તેને તેના ગુણો, બજારમાં વધતી માંગ અને કિંમતને કારણે. લિથિયમને સફેદ સોનું કહેવામાં આવ્યું છે.
લિથિયમના ખાસ ગુણ લિથિયમ બધી જ ધાતુઓમાં સૌથી હલકું છે. તેનું ઘનત્વ પાણીથી થોડુક જ વધારે હોય છે. તેને કારણે જ બેટરીમાં તેનો ઉપયોગ કરીને બેટરીનું વજન ઓછું કરી શકાય છે. આ સિવાય લિથિયમમાં ઊર્જાનું ઘનત્વ ખૂબ જ વધારે હોય છે. સરળ રીતે કહીએ તો તે ઓછી માત્રામાં હોય તો પણ વધારે ઊર્જાને સ્ટોર કરી શકે છે. સાથે જ લિથિયમ અન્ય ધાતુઓની તુલનામાં ઓછું પ્રતિક્રિયાશીલ હોય છે. તેને સંભાળવું સરળ હોય છે એટલે કે એ બહુ જોખમી નથી.
આ કારણોથી તેને સફેદ સોનું કહે છે
લિથિયમને સફેદ સોનું એટલા માટે કહેવામાં આવે છે, કારણ કે લિથિયમ ની વધતી માંગને કારણે તેની કિંમત સતત વધી રહી છે. તે સોના જેટલું કીમતી તો નથી, છતાં તેની માંગ, કિંમત અને વપરાશને કારણે તેની તુલના સોના સાથે કરવામાં આવે છે. વળી, લિથિયમ પણ એક દુર્લભ ધાતુ છે અને તેની ઉપલબ્ધતા ખૂબ જ સીમિત છે. તેનો ઉપયોગ માત્ર બેટરીમાં જ નથી કરવામાં આવતો, પરંતુ ગ્લાસ, સિરામિક, મેડિકલ સહિત ઘણા ઉદ્યોગોમાં તેનો ઉપયોગ થાય છે.
આ છે લિથિયમના ખાસ ગુણ
લિથિયમ બધી જ ધાતુઓમાં સૌથી હલકું છે. તેનું ઘનત્વ પાણીથી થોડુક જ વધારે હોય છે. તેને કારણે જ બેટરીમાં તેનો ઉપયોગ કરીને બેટરીનું વજન ઓછું કરી શકાય છે. આ સિવાય લિથિયમમાં ઊર્જાનું ઘનત્વ ખૂબ જ વધારે હોય છે. સરળ રીતે કહીએ તો તે ઓછી માત્રામાં હોય તો પણ વધારે ઊર્જાને સ્ટોર કરી શકે છે. સાથે જ લિથિયમ અન્ય ધાતુઓની તુલનામાં ઓછું પ્રતિક્રિયાશીલ હોય છે. તેને સંભાળવું સરળ હોય છે એટલે કે એ બહુ જોખમી નથી.
તેની માગ કેમ વધી રહી છે.
તમે રોજિંદા જીવનમાં કોઈ ને કોઈ સ્વરૂપે લિથિયમનો ઉપયોગ કરી જ રહ્યા છો. મોટાભાગે બેટરી (સેલ) સ્વરૂપે. રિમોટના સેલથી લઈને કારની બેટરી સ્વરૂપે. અત્યારે ઇવી એટલે કે ઈલેકિટ્રક વાહનોનો જમાનો છે, જેમાં લિથિયમ-આયન બેટરીનો ઉપયોગ થાય છે. ઇલેક્ટ્રિક વાહનોની માંગ વધવાને કારણે લિથિયમની માંગ પણ વધી જ રહી છે. સાથે જ સ્માર્ટફોન, લેપટોપ, ટેબ્લેટ વગેરેમાં પણ લિથિયમ-આયન બેટરીનો જ ઉપયોગ થાય છે. આ ગેઝેટ્સ એવાં છે જેના વેચાણમાં સતત વૃદ્ધિ થઈ રહી છે. તેને કારણે લિથિયમની માંગ દિવસે ને દિવસે વધી જ રહી છે. વળી, સૌર ઊર્જા અને પવન ઊર્જા જેવા ઊર્જાના સ્રોતો દ્વારા ઇલેક્ટ્રિસિટીને સ્ટોર કરવા માટે પણ લિથિયમ-આયન બેટરીનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. તેને કારણે પણ તેની માંગમાં સતત વધારો થઈ રહ્યો છે.
લિથિયમની કિંમત ગ્લોબલ માર્કેટમાં એક ટન લિથિયમની કિંમત આશરે ૫૭.૩૬ લાખ રૂપિયા છે. જ્યારે વિશ્વ બેંકના એક રિપોર્ટ અનુસાર વર્ષ ૨૦૫૦ સુધીમાં લિથિયમની વૈશ્વિક માંગ ૫૦૦ ટકા સુધી વધી જશે.
ભારત અને લિથિયમ.
ભારતે પોતાની ફુલ લિથિયમ આયાતનો ૫૩.૭૬ ટકા ભાગ ચીન પાસેથી ખરીદવો પડતો હતો. વર્ષ ૨૦૨૦-૨૧માં ભારતે ૬ હજાર કરોડની કિંમતના લિથિયમની આયાત કરી હતી, તેમાંથી ૩,૫૦૦ કરોડ રૂપિયાનું લિથિયમ માત્ર ચીન પાસેથી ખરીદવામાં આવ્યું હતું. જોકે, ભારતમાં જમ્મુ અને કાશ્મીર માં ૫૯ લાખ ટન લિથિયમનો ભંડાર મળી આવ્યો છે, પરંતુ થોડા સમય પહેલાં રાજસ્થાનના નાગૌરમાં લિથિયમના ભંડાર મળ્યા છે. આ ભંડાર ભારતની લિથિયમની જરૂરિયાતનો ૮૦ ટકા જથ્થો પૂરો પાડી શકે એમ છે એવું કહેવાય છે.